اعتبارسنجي احاديث احياء العلوم غزّالي(1)

چکيده:
 

نگارنده، با نظري به درون مايه کتاب احياء علوم الدين نوشته ي ابوحامد غزالي( متوفي 505 هجري) به شروط اعتبار حديث مي پردازد که غزالي در کتاب ديگر خود« المستصفي» بيان کرده است. آنگاه برخي از احاديث کتاب احياء العلوم را بر آن اساس ارزيابي کرده و ضعف آن احاديث را نتيجه مي گيرد. نگارنده، کلمات محدثان اهل تسنن- مانند ابن جوزي، زين الدين عراقي و جلال الدين سيوطي- در مورد اعتبار احاديث غزالي را نقل مي کند و يکي از مباني او- يعني وجوب حسن ظنّ به تمام صحابه و اعتماد کامل به آنان- را نقد و بررسي مي کند.
کليد واژه: غزالي، ابوحامد/ احياء علوم الدين( کتاب)/ المستصفي في علم الاصول( کتاب)/ حديث، ارزيابي/ احاديث کتاب احياء العلوم، ارزيابي/ صحابه، اعتماد بر کلام آنان.

مقدّمه
 

1. کتاب احياء علوم الدين اثر ابوحامد محمد غزّالي (م 505) به عنوان کتابي اخلاقي، مشهور است؛ ليکن نگاهي به فهرست مطالب اين کتاب،(1) نشان مي دهد که برخلاف مشهور، احياء العلوم تنها کتابي اخلاقي نيست و غزالي در اين اثر، به هر سه بخش آموزه هاي اسلام( اعتقادات، اخلاقيات و احکام) پرداخته و در هريک از آنها مطالبي را به خواننده عرضه کرده است. افزون بر اين، غزالي مندرجات کتاب خود را از دست مطالبي مي داند که « واجب است عالم عامل آنها را بداند و هر که از اين مطالب آگاه نباشد، از دانشمندان آخرتي به شمار نمي رود... مطالبي که هيچ متديّني از دانستن آنها بي نياز نيست.»( احياء العلوم، ج 1، ص 4)
2. يکي از ويژگيهاي احياء العلوم، افزون بر اثرگذاري فراوانش بر نوشته هاي عرفاني و اخلاقي پس از آن، استفاده فراوان نويسنده اش از احاديث نبوي است؛ به گونه اي که دانشمند سنّي مذهب ديگري، يعني زين الدين عراقي، در تخريج احاديث احياء العلوم کتابي فراهم آورده و آن را « المغني عن حمل الاسفار في الاسفار في تخريج ما في الاحياء من الاخبار» ناميده است.
3. احاديث و اخبار به دو گروه متواتر و آحاد، تقسيم مي شوند. حجّيّت اخبار
متواتر در اعتقادات و اخلاقيّّات و احکام، نزد جمهور مسلمانان مقبول و پذيرفته است؛ ليکن حجيت اخبار آحاد در هريک از اين سه دسته آموزه، در بين دانشمندان مسلمانان، محلّ نزاع و اختلاف است. به همين سبب، علماي علم الحديث فريقين براي احاديث « معتبر» و اخباري که بتوان بدانها ترتيب اثر داد، شروطي وضع کرده اند. غزّالي نيز در نوشته هاي اصولي اش، براي حديث معتبر، شروطي قائل شده است.
4. به نظر مي رسد، اهمّيّت فراوان احياء العلوم، دعوي نويسنده اش درباره ي آن و کاررفت احاديث بسيار در اين کتاب، در کنار اعتقاد غزّالي به « شروط حجّيّت خبر»، بررسي احاديث اين کتاب را دست کم، براساس شروط مقبول غزّالي، واجب مي گرداند. از همين رو، در ادامه، نخست، شروط اعتبار حديث نزد غزّالي، ذکر مي شود و سپس سخنان برخي از دانشمندان اهل تسنّن درباره ي احياء العلوم و شيوه ي حديثي نويسنده اش در اين کتاب، نقل مي شود و پس از آن، به اختصار و براي نمونه، شواهدي از ناهمخواني احاديث احياء با شروط مقرّر توسّط غزّالي، آورده مي شود. داوريهاي منفي برخي از حديث شناسان اهل سنت و شواهدي از کتاب احياء، روشن مي کند که غزّالي در موارد بسياري، به شروطي که براي حجّيّت خبر وضع کرده، وفادار نبوده است. نتيجه منطقي عدم اعتبار اين احاديث، عدم صحت سخنان مبتني بر آنهاست.

شروط اعتبار حديث نزد غزّالي
 

غزالي در کتاب المستصفي- که آن را در اصول فقه به نگارش درآورده است- در شروط حديث معتبر مي نويسد:
... پنجم: هر خبري که با آنچه خدا يا رسولش (ص)يا امت يا کسي که اينان تصديقش کرده باشند، يا اينکه عقل و سمع بدان دلالت کنند، موافق باشد.( المستصفي، ص 112-113)
وي در ادامه، در اقسام احاديث که کذب آنها روشن است، مي نويسد:
1. آنچه خلاف آن به ضرورت عقل يا تعقّل يا حسّ و مشاهده يا اخبار متواتر، معلوم است. 2. آنچه با نصّ قاطع کتاب و سنّت متواتر و اجماع امّت، مخالف باشد. 3. آنچه جمع کثيري که عادتاً تباني آنها بر کذب محال است، به کذب بودنش تصريح کرده باشند. 4. آنچه جمع کثيري از نقل و روايت آن خودداري کرده باشند؛ با آنکه آن رخداد در حضور آنان اتّفاق افتاده باشد و به سبب فراواني انگيزه هاي نقل آن، عدم نقلش محال باشد.( همان، ص 113-114)
غزّالي سپس به شروط راوي مي پردازد و در اين باره چنين مي نويسد:
بدان که هر خبر واحدي مقبول نيست و بفهم که مقصود ما از قبول، تصديق و از ردّ، تکذيب نيست؛ بلکه پذيرفتن سخن راوي عادل بر ما واجب است؛ هرچند ممکن است که گاه، او دروغ بگويد يا اشتباه کند. همچنين، پذيرفتن سخن فاسق، روا نيست؛ هرچند ممکن است گاه، او راست بگويد. بنابراين، مقصود ما از مقبول، آن است که عمل بدان واجب است و منظور ما از مردود، آن است که ما در عمل بدان، تکليفي نداريم. پس حديث مقبول، روايت مکلّف عادل مسلم ضابط است؛ چه در نقل آن خبر منفرد باشد و چه اينکه غير او نيز در نقل آن خبر، با او همراهي کرده باشند.( همان، ص 123)
بنابر آنچه ذکر شد، شروط خبر واحدي که مي توان بدان ترتيب اثر داد و به آن عمل کرد( حديث معتبر) چنين است:
1. با بديهي عقل و تعقّل صحيح، مخالف نباشد.
2. با نصّ قاطع قرآن، مخالف نباشد.
3. با سنّت متواتر، مخالف نباشد.
4. با اجماع امّت، مخالف نباشد.
5. اين گونه نباشد که جمع کثيري که عادتاً تباني آنها بر کذب محال است، به
کذب بودنش تصريح کرده باشند.
6. اين گونه نباشد که جمع کثيري از نقل و روايت آن خودداري کرده باشند؛ با آنکه آن رخداد در حضور آنان اتفاق افتاده باشد و به سبب فراواني انگيزه هاي نقل آن، عدم نقلش محال باشد.
7. راوي آن عاقل و بالغ و مسلم و عادل و ضابط باشد.

عالمان اهل سنّت و احاديث احياء العلوم غزّالي
 

1. ابن جوزي( م 597): در اين باره مي نويسد:
 

غزّالي نگارش کتاب احياء را در قدس، شروع کرد و آن را در دمشق، به پايان برد. او اين کتاب را بر روش صوفيّه بنياد نهاده و قانون فقه را در آن، فرو نهاده است... غزّالي در کتاب احياء، احاديث موضوعه و غير صحيح بسياري را آورده و اين به سبب شناخت اندک او نسبت به دانش حديث است. اي کاش او اين احاديث را به کساني که بدين فنّ آشنايند، عرضه مي کرد! چرا که او غثّ و سمين را در منقولاتش به هم آميخته است.( الغدير، ج 11، ص 163، به نقل از: المنتظم، ج 9، ص 169)

2. ابوالمظفّر سبط ابن جوزي( م 654):
 

غزّالي احياء را بر اساس روشهاي صوفيان، نوشته و قانون فقه را در آن، فرو گذارده است؛ از همين رو، دانشمندان احاديث غيرصحيح اين کتاب را انکار کرده اند.( کشف الظنون، ج 1، ص 24)

3. زين الدين عراقي( م 806):
 

زين الدين عراقي مخرّج احاديث احياء العلوم غزّالي است. وي هر جا که غزّالي مطلبي را به عنوان حديث نقل کرده، نخست مأخذ آن را ياد مي کند و سپس به بررسي ضعف و قوّت اسناد آن حديث مي پردازد. وي در موارد پرشماري، بر آنچه غزّالي به عنوان حديث يا خبر نقل کرده، با عبارت « لم اجد له اصلاً»( احياء العلوم، ج 1، ص 70 و 129 و 138 و 176؛ ج 2، ص 239 و
240 و 358 و 359 و 362؛ ج 3، ص 424 و 439 و 442؛ ج 4، ص 150؛ ج 5، ص 196؛ ج 6، ص 35 و 38 و 141) يا « باطل لا اصل له»( احياء العلوم ج 2، ص 362؛ ج 4، ص 42 و 44 و 78؛ ج 5، ص 24؛ ج 7، ص 123؛ ج 10، ص 43) خطّ بطلان کشيده است.(2)
براي نمونه، غزّالي مي نويسد که استغراق پيامبر(ص) در محبت خدا چنان بود که گاه، بيم آن داشت که آتش اين محبت به جسم او برسد و آن را منهدم کند. از همين رو، بعضي از اوقات رسول خدا(ص) با دست خود بر ران عايشه مي زد و بدو مي گفت: کلميني يا عائشة تا عايشه با سخن خود ايشان را مشغول کند و از امر عظيمي که حضرتش در آن بود، به در آورد.( احياء العلوم، ج 8، ص 184)زين الدين عراقي ذيل کلميني يا عائشة مي نويسد: لم اجد له اصلاً( همان)(3).
اينها همه در حالي است که غزّالي خود يکي از شروط اعتبار حديث را آن مي داند که آن حديث بدان گونه نباشد که جمع کثيري از نقل و روايت آن خودداري کرده باشند؛ با آنکه آن رخداد در حضور آنان واقع شده باشد و به سبب فراواني انگيزه هاي نقل آن، عدم نقلش محال باشد.( المستصفي/ 113-114)
زين الدين عراقي همچنين، بسياري از احاديث احياء العلوم را از حيث اسناد، ضعيف برمي شمارد و با عبارت « بسند ضعيف جداً» از اعتبار آنها مي کاهد و نشان مي دهد که راويان اين احاديث برخلاف شرط غزّالي، عادل و ضابط نبوده اند.( احياء العلوم، ج 1، ص 82 و 138؛ ج 2، ص 222 و 358 و 359 و 361؛ ج 4، ص 154؛ ج 11، ص 35 و 61؛ ج 13، ص 14 و 73؛ ج 15، ص 155) همچنين، در ارتباط با « عادل و ضابط» بودن
راويان احاديث احياء العلوم، وجود ابوهريره در اسناد دهها حديث اين کتاب، جالب توجه است.( نک: احياء العلوم، ج 1، ص 143؛ ج 2، ص 240؛ ج 2، ص 301؛ ج 2، ص 332؛ ج 2، ص 336؛ ج 2، ص 372؛ ج 3، ص 416؛ ج 3، ص 538؛ ج 3، ص 538؛ ج 4، ص 41؛ ج 5، ص 141؛ ج 6، ص 22؛ ج 6، ص 50؛ ج 6، ص 59؛ ج 8، ص 92؛ ج 8، ص 149؛ ج 8، ص 149؛ ج 8، ص 166؛ ج 8، ص 166؛ ج 9، ص 28؛ ج 9، ص 110؛ ج 9، ص 120؛ ج 10، ص 71؛ ج 10، ص 117؛ ج 10، ص 135؛ ج 12، ص 6؛ ج 12، ص 185؛ ج 13، ص 15،ج 13،ص 92؛ ج 15، ص 98؛ ج 15، ص 165؛ ج 15، ص 180؛ ج 17، ص 61)

4. جلال الدين سيوطي( م 991): وي در مرقاة الصعود الي سنن ابي داوود، ضمن نقد حديثي مي نويسد:
 

من بر اين حديث، هيچ اسنادي نيافتم و هيچ کس را نديدم که آن را ياد کرده باشد؛ جز غزّالي در احياء. و پوشيده نيست که در احياء احاديثي هست که هيچ اصلي ندارد.( علم الحديث، ص 97)
داوريهاي عالمان حديث شناس اهل سنّت درباره ي احياء، به دلالت التزامي، نشان مي دهد که غزّالي در نقل حديث، ضوابط لازم را رعايت نکرده است.

پي‌نوشت‌ها:
 

*دانشجوي كارشناسي ارشد علوم قرآن و حديث.
1. برخي از عناوين مطالب کتاب احياء چنين است:
کتاب العلم، کتاب قواعد العقائد، کتاب أسرار الطهارة، کتاب أسرار الصلاة، کتاب أسرار الزکاة، کتاب أسرار الصيام، کتاب أسرار الحجّ، کتاب آداب النکاح، کتاب أحکام الکسب، کتاب الحلال و الحرام...، کتاب الأمر بالمعروف و النهي عن المنکر...، کتاب التوبة، کتاب الصبر و الشکر، کتاب الخوف و الرجاء، کتاب الفقر و الزهد، کتاب التوحيد و التوکل، کتاب المحبّة و الشوق و الأنس و الرضا، کتاب النيّة و الصدق و الإخلاص، کتاب المراقبة و المحاسبة، کتاب التفکّر، کتاب ذکر الموت.( احياء العلوم، ج 1، ص 3-4)
2. يادآوري مي شود که اين داوري گاه از جانب زين الدين عراقي و گاه به نقل از ديگر دانشمندان اهل سنّت، نظير ابن جوزي و عقيلي و... است.
3. جلال الدين بلخي نيز ظاهراً به پيروي از غزّالي، چنين سخني را به پيامبر اکرم(ص) نسبت داده است. آن که عالم مست گفتش آمدي/ کلّميني يا حميرا مي زدي.( مثنوي، دفتر اوّل، ش 2428) مصطفي آمد که سازد همدمي/ کلّميني يا حميرا کلّمي.( همان، دفتر اوّل، ش 1972)
 

منبع:نشريه سفينه، شماره 25.